از آنجا که فلسفه اصلی امر به معروف و نهی از منکر ایجاد آثار مثبت در جامعه اسلامی و حفظ آن از آفات گوناگون است، مهم‌ترین پیامدهای منفی ترک این وظیفه در بعد اجتماعی بوده و با ترک این واجب الهی، جامعه اسلامی آفات فراوانی را به خود خواهد دید. اینک به برخی از آفات ترک این وظیفه اجتماعی می‌پردازیم:
1– شیوع مفاسد اجتماعی و تبدیل منکر به معروف: جامعه، یک مجموعه به هم پیوسته است و تفکیک و جداسازی افراد در آن میسر نیست. مجموعه رفتارهای اجتماعی افراد هر جامعه اخلاق عمومی آن جامعه را به وجود می‌آورد و رفتار اجتماعی هیچ انسانی را نمی‌توان بی‌تأثیر در جامعه دانست.
رفتارهای اجتماعی نیک، اثرات مثبت در جامعه گذاشته و برعکس رفتارهای اجتماعی زننده و زشت، جو مسموم و مشمئزکننده‌ای را در جامعه گذاشته، بدین جهت ترک امر به معروف و نهی از منکر رفته‌رفته زمینه ترک کارهای نیک و انجام کارهای زشت و ناروا را در جامعه پدید می‌آورد، چرا که میل به انجام معاصی الهی و مفاسد اخلاقی در سرنوشت همه افراد وجود دارد، ولی به علل گوناگون مانند حیا و علاقه به حفظ احترام و اعتبار اجتماعی، عموماً از انجام آن خودداری می‌کنند، اما وقتی که عده‌ای در جامعه مرتکب رفتارهای زشت و فسادانگیز شدند و کسی معترض آنها نشد، افراد دیگر جسارت پیدا کرده، رفته‌رفته به این اعمال فساد آفرین مبادرت خواهند کرد و بدین ترتیب فساد اخلاقی سراسر جامعه اسلامی را فرا خواهد گرفت.
پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید: کسی که گناهی را مخفیانه انجام دهد، به خودش ضرر می‌زند، اما هنگامی که آشکارا معصیتی را مرتکب شد و کسی هم به او اعتراض نکرد، به عموم مردم ضرر خواهد زد.»
2– تسلط اشرار: یکی از آثار پربرکت رواج امر به معروف و نهی از منکر در جامعه اسلامی، دلگرمی مؤمنان و مستحکم شدن پشتوانه اجتماعی اهل ایمان است. به طور کلی رواج امر به معروف و نهی از منکر عزت مؤمنان را در پی دارد و زوال آن ذلت و خواری دین خدا و اهل ایمان را به دنبال خواهد داشت، اما اگر این واجب عظیم الهی به فراموشی سپرده شود، به مرور زمان خوبی‌ها رو به فراموشی رفته و بدی‌ها در جامعه رواج خواهد یافت و در نتیجه اهل گناه و اشرار جامعه بر امور مسلط شده و انسان‌های پاک و مؤمن در جامعه خوار و منزوی خواهند شد و تنها راه جلوگیری از وقوع این حادثه شوم، همانا رواج امر به معروف و نهی از منکر در جامعه اسلامی است.
امیرمؤمنان (ع) می‌فرمایند:«امر به معروف و نهی از منکر را ترک نکنید که خداوند اشرار را حاکم بر امورتان خواهد کرد سپس برای رفع این بلا دعا خواهید کرد، اما مستجاب نخواهد شد.
3 – عقوبت الهی: از دیگر پیامدهای اسفبار ترک امر به معروف، نزول عذاب الهی است. جامعه‌ای که در آن به این تکلیف الهی عمل نمی‌شود، رحمت الهی از این جامعه زایل شده و عذاب و عقوبت الهی دامنگیر آن خواهد شد. اگر چه اکثر افراد آن جامعه اهل نیکی باشند، اما ترک این واجب الهی، خود از بزرگترین منکرات است.
بنابراین همه افراد جامعه گرفتار عذاب الهی خواهند شد.امیرمؤمنان (ع) می‌فرمایند: «ای مردم به درستی که خداوند عامه مردم را به جهت گناه عده‌ای خاص عذاب نمی‌کند در صورتی که آن عده گناه را مخفیانه و بدون اطلاع عامه مردم انجام دهند. اما اگر افراد، اعمال زشت را آشکارا انجام دهند و اکثریت مردم به آنها اعتراض نکنند، هم آن افراد گناهکار و هم اکثریت ساکت، مستحق عقوبت الهی می‌شوند.»
شرایط امر به معروف
غیر از شرایط عامی که در هر عبادت و تکلیفی وجود دارد (مثل: عقل، بلوغ، اختیار و...) انجام این 2 فریضه الهی، شرایط خاصی هم دارد که به آنها اشاره می‌شود:
1 – شناخت: کسی که می‌خواهد به وظیفه امر به معروف و نهی از منکر عمل کند، باید بداند که «معروف» چیست و «منکر» کدام است. بدون این شناخت، ممکن است کسی از روی ناآگاهی به کار بدی دعوت کند، یا جلوی کار خوبی را بگیرد. از این جهت باید ابتدا دانست که کارهای خوب و بد و «واجبات» و «محرمات» کدام است.
این شناخت، یا از راه یقین و علمی که به احکام دارد به دست می‌آید. مثل اینکه بداند نماز ، جهاد، روزه و... واجب است و دزدی، کم‌فروشی، نگاه به نامحرم، آزار مردم، خیانت و... حرام است یا از طریق رساله عملیه، این شناخت به حلال و حرام و خوب و بد به‌دست می‌آید.
2 – احتمال اثر: در صورتی امر به معروف و نهی از منکر واجب است که احتمال دهیم تأثیری در فرد مقابل دارد. اگر یقین یا اطمینان داشته باشیم که گفتن یا اقدام عملی ما بی‌اثر است، واجب نیست. البته ممکن است با گفتن یک نفر و یکبار، تأثیر نکند ولی تکرار آن مؤثر باشد، که در اینجا باید اقدام کرد.
3– ایمنی از ضرر: اگر به خاطر امر به معروف و نهی از منکر، ضرر یا خطری متوجه مال و جان ما یا خانواده ما و دیگران شود، یا انجام این وظیفه، مفاسد بزرگتری را به دنبال داشته باشد، اینجا نیز واجب نیست، چه این خطر و ضرر، در حال حاضر باشد یا در آینده.
البته گاهی واجبات و محرماتی که می‌خواهیم به آنها امر یا از آنها نهی کنیم، به حدی مهم و اساسی است که در راه آن باید هر خطر و ضرری را تحمل کنیم و حتی گاهی باید در این راه، جان داد، آن گونه که امام حسین (ع) بر ضد حکومت یزید قیام کرد و به کار خود، عنوان امر به معروف و نهی از منکر داد و در همین راه هم شهید شد.
4 – اصرار گنهکار: در صورتی که نسبت به باز داشتن دیگران از منکر اقدام کنیم که بدانیم او به آن کار ادامه می‌دهدو گرنه، اگر یک بار خلافی کرده و دیگر تکرار و اصرار نمی‌کند، یا پشیمان شده است، یا یک بار واجبی را ترک کرده و دیگر ادامه نیافته، در اینگونه موارد، امر و نهی ما واجب نیست.
البته اگر بدانیم که تصمیم بر انجام منکرات یا ترک واجب دارد، باز هم وظیفه داریم تذکر دهیم، یا اقدام کنیم.
